۹.۱۸.۱۳۸۹

قهرمان های کاغذی ابزار تبلیغات سرمایه داری

● توسعه یافتگی، اوتوپیای قرن حاضر
امروزه در زبان رایج سیاست، ملل جهان را به دو دسته تقسیم می کنند: توسعه یافته و توسعه نیافته. به راستی این توسعه چیست که می تواند معیار تقسیم بندی قرار بگیرد؟ علت طرح این سؤال چیست؟
انسان موجودی آرمان طلب و مطلق گراست و همواره زندگی خود را به گونه ای تنظیم می کند که به آرمان های مشخصی ختم شود. قضاوت و ارزیابی او در امور نیز به معیار و میزان و نظام ارزشی خاصی برمی گردد که از آرمان خویش کسب کرده است. آرمان دورنمایی است که انسان در فراسوی حیات خویش تصور و تجسم می کند و آنگاه راه زندگی خویش را به گونه ای انتخاب می کند که به آن آرمان متصور برسد.
اما در اینکه این آرمان ها چگونه انتخاب می شوند نیز سخن بسیار است. اجمالا، شناخت انسان از جهان و خویشتن در مجموع منتهی به بینشی کلی می شود که آرمان ها از آن نتیجه می شوند. این بینش کلی (که شامل شناخت انسان از جهان و خویشتن است) پشتوانه ی همه ی اعمال و رفتار و سخنان انسان قرار می گیرد.
ارزش گذاری انسان بر روی پدیده های اطراف خویش نیز از همین بینش کلی و آرمان های زاییده از آن نتیجه می شود. چرا ملل جهان را به مسلمان و غیر مسلمان یا مستقل و غیر مستقل، استعمارزده و استعمارگر، آزاد و غیر آزاد و... تقسیم نکنیم؟ اگر ما کشورهای جهان را به مسلمان و غیر مسلمان تقسیم کنیم، این تقسیم بندی حکایت از نظام ارزشی خاصی دارد که از مکتب، یعنی نظام اعتقادی خاصی برآمده است.
با تقسیم بندی جهان به کشورهای مسلمان و غیر مسلمان، همه درمی یابند که این تقسیم بندی از جایی که به اعتلای اسلام و مجد و عظمت مسلمانان اعتقاد داشته برآمده است. این سنت پسندیده که در آغاز هر کار تحقیقی و پژوهشی نخست به تعریف شاخص ها می پردازند، از همین جا برآمده که این تعریف های اولیه، راهبر انسان به سوی نظام ارزشی و میزانی است که با آن به پدیده های اطراف خویش نظر می کند و درباره ی آنان به داوری و قضاوت می نشیند.(۱) بنابراین، قبل از اینکه ما هر تقسیم بندی یا طریقی را بپذیریم باید به پشتوانه ی آن نظر کنیم و ببینیم که آیا با نظام اعتقادی (مکتب) ما انطباق دارد یا خیر.
حال دیگرباره به سؤال اولیه ی خویش بازگردیم: چرا ملل جهان را به توسعه یافته و توسعه نیافته تقسیم می کنند؟ آن آرمان اعتقادی که در پشت این تقسیم بندی نهفته است چیست و چرا معیارهای دیگری برای تقسیم بندی انتخاب نکرده اند؟ این تقسیم بندی نشان می دهد که در فرا راه اندیشه و خواسته های انسان امروز آرمان توسعه یافتگی قرار گرفته است که به مثابه سرزمین افسانه ای و پر راز و رمز و پر جاذبه ای انسان ها را به جانب خویش می کشد و معیار این توسعه یافتگی ـ آنچنان که خواهیم دید ـ درآمد سرانه و مصرف است. با معیار توسعه، انسان ها دو دسته بیشتر نیستند: فقیر و ثروتمند؛ و میزان فقر و غنا نیز «مصرف» است. البته فقر ـ آنچنان که خواهد آمد ـ در اسلام مذموم است(۲) و مسلماً جامعه ی آرمانی مسلمانان، جامعه ی فقیری نیست. اما این نه بدان معناست که ما ضرورتاً ناچار باشیم آرمان توسعه یافتگی را بپذیریم، چرا که با پذیرفتن این آرمان، جست و جوی ثروت و تکاثر برای ما اصالت خواهد یافت و ابعاد روحانی و معنوی وجود آدمی تحت الشعاع این آرمان به فساد و تباهی خواهد گرایید.
ادراک کامل این مطلب از یک طرف به شناخت حقیقت وجود آدمی و دریافت سنت های تاریخی و از طرف دیگر به معنای حقیقی فقر برمی گردد. بدین ترتیب بحث ما پیش از آنکه وارد در فصول دیگری بشود باید به دو سؤال در حد امکان جواب دهد:
۱) نقش آرمان ها (ایده آل(۳)ها) در ساختن انسان، جامعه، و تاریخ چیست؟
۲) معنای حقیقی «فقر» در اسلام چیست؟
چرا انتخاب توسعه ی اقتصادی به عنوان آرمان (ایده آل)، اصالت روح بشر را تحت الشعاع می گیرد و وجود معنوی او را به فساد و تباهی می کشاند؟
آرمان ها (ایده آل ها) همواره علت غایی حرکت های فردی و اجتماعی بشر هستند. هدف، آن غایت مشخصی است که انسان فرا راه خویش تصور می کند و مسیر خود را به گونه ای پیش می گیرد که بدان دست یابد. اهداف انسان با توجه به خواسته ها و نیازهایش انتخاب می شوند و گذشته از آنکه این خواسته ها ممکن است حقیقی یا کاذب باشند، هدف اصلی یا آرمان او آن نقطه ای است که انسان جواب تمامی خواسته هایش را در آن جست و جو می کند. این فطرت انسان است که بر این اصل قرار دارد و او خواه ناخواه از آن تبعیت می کند. با توجه به همین فطرت است که قرآن می فرماید: لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه (۴)، چرا که انتخاب اسوه و تبعیت از آن ضرورت خلقت بشر است و در این میان اگر از اسوه های حسنه اعراض کند، نه اینچنین است که بتواند خود را در وضعیتی خنثی محفوظ بدارد و به سوی نمونه های سوء گرایش نیابد؛ خیر! اگر بشر از اسوه های حسنه اعراض کند به ناچار به سوی ائمه ی کفر خواهد گرایید.
علت وضع کلمه ی «امام» نیز همین است؛ «امام» به معنای پیشوا، آرمان وجودی بشر، و آن غایتی است که همه ی صفات تکاملی انسان در وجود او تبلور یافته است. تبلیغات شیطانی غرب و شرق نیز از همین خصوصیت فطری بشر که در نهاد خلقت او موجود است، سوء استفاده می کند و با آفریدن قهرمانانی کاذب برای اصناف مختلف، جامعه را به هر جانبی که می خواهد سوق می دهد.
مصرف (آنچنان که در فصل های آینده خواهیم دید) یکی از ارکان نظام اقتصادی غرب است، چرا که اصولاً عرضه و تولید بیشتر هنگامی ضرورت پیدا می کند که تقاضا و مصرف بیشتر در جامعه موجود باشد و تقاضا و مصرف بیشتر نیز مستقیماً بر تبلیغات مبتنی است. نیازهای حقیقی بشر محدود است و وقتی از حد طبیعی اشباع (سیر شدن) گذشت، دیگر در وجود او میل و گرایشی برای مصرف باقی نمی ماند. بنابراین، تنها راه هایی که برای تشویق و ترغیب جامعه به مصرف بیشتر باقی می ماند این است که از یک سو کالاهای مصرفی جلا و تزیین و تنوع بیشتری پیدا کنند و از سوی دیگر با ایجاد گرایش هایی انحرافی مثل مدگرایی و تجددطلبی و... در او تقاضای بیشتری برای مصرف ایجاد کنیم. البته راه سومی نیز وجود دارد: توسعه ی بازار و جست و جوی بازارهای جدید؛ یعنی همان انگیزه ای که به استعمار نو منتهی شده است. (و در مباحث مربوط به مصرف ان شاءالله مفصلا بدان خواهیم پرداخت.)
قهرمان سازی یکی از ارکان محتوایی تبلیغات غرب و راهی است که دولت های استکباری و سلاطین امپراتوری های اقتصادی دنیا برای تعدیل و تنظیم مؤلفه های اجتماعی در جهت تمایلات و اهوای شیطانی خویش یافته اند.
تاریخ تبلیغات سینمایی و تلویزیونی غرب با فرار از واقع گرایی در قالب شخصیت های مضحکی مثل لورل و هاردی آغاز می شود و.... با عبور از مرحله ی بازسازی اسطوره های افسانه ای یونان باستان پای به مرحله ی قهرمان سازی در جهت بنیان گذاری نظام ارزشی سرمایه داری و تعدیل و کنترل واکنش های روانی و اجتماعی مخالف با آن می گذارد و در این مرحله، بررسی قهرمان های مخلوق تبلیغات می تواند مسیر اجتماعی غرب را در مسیر قبول ارزش های نوین سرمایه داری به ما نشان دهد. خلق شخصیت های کازانوا(۵)یی و ژیگولو که مظهر کامجویی و لذت طلبی و دم غنیمتی (اپیکوریسم(۶)) هستند تصادفی نیست. لفظ «کرنلی» ـ که به نوعی آرایش مو اطلاق می شود ـ از اسم «کرنل وایلد» هنرپیشه ی قدیمی آمریکایی گرفته شده است.
تأثیر این قهرمان های مخلوق تبلیغات بر ذهن و زندگی اجتماعاتی نظیر ما بسیار عجیب و حیرت انگیز است. با اینکه ما اکنون سال هاست که از منظومه ی اقمار تبلیغاتی غرب خارج شده ایم، اما حضور بت های تبلیغاتی غرب در میان جوانان بالاشهر نشین کشور ما از گستردگی و نفوذ شیطانی فرهنگ غرب حکایت دارد. تقارن اشاعه ی فیلم های جنایی و خلق شخصیت هایی مثل جیمزباند (۰۰۷) را با جنگ ویتنام تصادفی نینگارید. حکومت آمریکا برای آماده ساختن افکار و ارواح مردم سراسر دنیا و مخصوصاً جامعه ی آمریکا برای جنایات و خونریزی هایی که در ویتنام انجام می شد، ناچار بود که از قهرمان سازی های تبلیغاتی استفاده کند. اکنون نیز «رمبو» بت جدید آمریکا که یک سرباز بازگشته از جنگ ویتنام است، همین وظیفه را بر عهده دارد.
شاید مثال های خودمانی ملموس تر باشد. در همین جامعه ی طاغوت زده ی خودمان، شاه فضای عمومی جامعه را از طریق تلویزیون و سینما و با خلق شخصیت هایی مثل «قیصر» و «ستار» و «گوگوش» و «فردین» و غیره کنترل می کرد. چرا اینچنین است؟ چرا در اجتماع انقلابی ما با اینکه فضای تبلیغاتی جامعه مستقیماً تحت نفوذ و سیطره ی استکبار جهانی قرار ندارد، یک باره تب داغ پانک و بعد هم اپیدمی رمبو اکثر جوانان بالاشهری را بیمار می کند و حتی دایره ی نفوذ این بیماری ها بعضاً ـ و البته بسیار محدود ـ تا پایین شهر هم گسترده می شود؟
نگاهی به جانب مثبت قضیه نیز بیندازیم. در آغاز جنگ تحمیلی و بعد از سقوط خرمشهر، آنگاه که حضرت امام از سر صدق فرمودند: رهبر ما آن طفل دوازده ساله ای است که با قلب کوچک خود که ارزشش از صدها زبان و قلم ما بزرگتر است، با نارنجک خود را زیر تانک دشمن انداخت و آن را منهدم نمود و خود نیز شربت شهادت نوشید.(۷)
آرمان «محمدحسین فهمیده» برای بسیاری از نوجوانان حزب اللهی ما آنچنان درخششی یافت که هنوز هم بعد از گذشت پنج سال از آغاز جنگ تحمیلی، و آن همه ناملایمات و سختی ها، از بین نرفته است. این یک گرایش فطری انسان است که در فراراه حرکت خویش در مسیر زندگی، اسوه هایی ـ یا به تعبیر غربی ها، قهرمان هایی ـ آرمانی انتخاب می کند و از آن پس همواره می کوشد تا خود را با آن نمونه های آرمانی به طور کامل تطبیق دهد. اما نه اینچنین است که این جاذبه ی فطری همیشه در جهات سوء عمل کند؛ تقلید که یک نیاز ذاتی بشری است از یک طرف در جامعه ی شیعیان به وحدت و یک پارچگی جامعه در اطاعت از احکام شرع و عقل می انجامد، اما از طرف دیگر، همین خصوصیت فطری تقلید (البته به معنای غیر فقهی آن) کار را بدانجا می کشاند که این گفته مصداق پیدا کند: «خلق را تقلیدشان بر باد داد.»(۸)
نقش اجتماعی و تاریخی آرمان ها (ایده آل ها) بسیار عظیم تر است، چرا که اصولاً اجتماع و تاریخ بر افراد بنا می شود. اجتماع و تاریخ هر چند دو ماهیت کلی هستند که به مثابه دو ارگانیسم زنده با آغاز و پایان و سیر حیاتی مشخص اعتبار می شوند، اما واقعیت آنها مبتنی بر وجود افراد است. جامعه و تاریخ نیز همچون افراد انسانی مسیر حرکت خویش را در مطابقت با آرمان ها (ایده آل ها)ی معینی پیدا می کنند. اگر تمدن یونان ـ که تمدن فعلی غرب بسط و گسترش آن است ـ با آرمان مدینه ی فاضله ی افلاطون آغاز می شود به همین علت است که سیر تاریخ و اجتماع نیز همچون افراد بشر محتاج به تصور غایات یا آرمان هایی در فراراه حرکت خویش است تا آنجا که در میان عوام مردم نیز که با فلسفه ی یونان و مسائل آن آشنایی ندارند مدینه ی فاضله به صورت یک تعبیر رایج وجود دارد و هر کس در ذهن خویش از آن صورتی ساخته است. برای ما شیعیان معنای مدینه ی فاضله با حکومت جهانی عدل حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) انطباق دارد و این آرمان با مدینه ی فاضله ی افلاطونی(۹) زمین تا آسمان متفاوت است.

پی نوشتها ۱. درباره ی هر یک از این کلمات «پدیده»، «ارزش»، «نظام ارزشی»، «مکتب» و غیره... سخن بسیار است که در ادامه ی فصل های آینده رفته رفته بدانان خواهیم پرداخت. ۲. منظور از «فقر»، فقر مادی است، نه فقر ذاتی در مقابل غنای پروردگار. این دومی همان فقری است که حدیث نبوی الفقر فخری ـ فقر افتخار من است ـ بدان اشاره دارد. ۳ Ideal ۴. در رسول خدا برای شما اسوه ای حسنه است؛ احزاب. ۲۱. ۵. Casanova ، جیووانی جاکوپو کازانوا (۱۷۹۸ ـ ۱۷۲۵)، ماجراجوی ایتالیایی؛ کنایه از فرد لاابالی و عیاش. - ویراستار ۶ Epicureanism ۷. امام خمینی، صحیفه ی نور،ج ۲۲ ، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ج ۱۴، ص ۶۰. ۸. جلال الدین بلخی، مثنوی معنوی، دفتر دوم، حکایت فروختن صوفیان بهیمه ی مسافر را... - ویراستار. ۹. بهتر است گفته شود اوتوپیای افلاطونی.

هیچ نظری موجود نیست:

http://up.iranblog.com/images/0z5dgraxwa4j49a5ts77.gif http://up.iranblog.com/images/gv83ah5giec9g8jkopmc.gif